ऑफिसमधील तेच तेच आणि कंटाळवाण्या कामाच्या पद्धतीतून बाहेर पडण्याची इच्छा असेल.. आपल्या मर्जीप्रमाणे काम करून हवा तेवढा पैसा आणि समाधान मिळविणाऱ्यांचे अनुकरण करायचे असेल, तर आता केंद्र सरकारने तुमच्यासाठी उद्योगाच्या गुहेचे दार उघडले आहे. 'स्टार्टअप' नावाची ही संधी तुमचे दार ठोठावत आहे. चालून आलेली हीसंधी नेमकी कशी हेरायची या विषयी टाकलेला हा दृष्टिक्षेप...
देशात यापूर्वी कधीही नव्हत्या एवढ्या उद्योगांच्या संधी आता निर्माण झाल्या आहेत. त्यातही तरुणांना आणि नवकल्पनांच्या जगात भराऱ्या मारणाऱ्यांना आयतीच संधी चालून आली आहे. सध्या तंत्रज्ञानाचे युग असल्याने नवकल्पनांच्या विमानाला टेक्नॉलॉजीचे पंख लावण्यासाठी आणि रोजगाराची संधी निर्माण करण्यासाठी केंद्र सरकार सरसावले आहे. गेल्या वर्षी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी 'स्टार्टअप इंडिया-स्टँडअप इंडिया' या महत्त्वाकांक्षी योजनेची घोषणा केली आणि १६ जानेवारी रोजी त्या विषयीचे धोरणही जाहीर केले.
स्टार्टअप म्हणजे नवकल्पना आणि तंत्रज्ञानावर आधारीत उद्योग. पाश्चिमात्य देशांमध्ये ही संकल्पना बरीच जुनी आहे. आपल्याकडे आता या संकल्पनेकडे गांभीर्याने पाहण्यास सुरुवात झाली आहे. आजच्या नव्या युगात पारंपरिक रोजगारनिर्मितीबरोबरच नव्याने आकाराला येणाऱ्या उद्योगांनी रोजगारांची निर्मिती करावी, अशी सरकारची अपेक्षा आहे. उद्योग सुरू करायचा म्हटल्यानंतर इन्स्पेक्टर राज, विविध प्रकारचे कर, भांडवलाची कमतरता आणि गुंतवणुकीतील अडथळे तरुणांच्या वाटेतील काटे बनू नयेत, यासाठी केंद्र सरकार विशेष प्रयत्नशील आहेत.
१. डोसेनिर्मितीतून करोडोंना गवसणी
केरळच्या छोट्या गावात जन्मलेला पी. एस. मुस्तफा इयत्ता सहावीमध्ये नापास झाल्यानंतर त्याच्या कुटुंबीयांना मोठा हादरा बसला. त्याचे वडील खूपच गरीब आणि कुटुंबात कमावणारे एकटेच होते. अशा प्रकारच्या मर्यादित आयुष्यात अभ्यास करून पुढे जाणे म्हणजे एकप्रकारचे दिव्यच असल्याची कल्पना मुस्तफाला होती. सरकारी कॉलेजमध्ये इंजिनीअरिंग करून तो विदेशात गेला. पण, त्याचे मन तेथे त्याला स्वस्थ बसू देईना. भारतात परत येऊन त्याने आयडी या नावाने डोशांचे पीठ तयार करून विकण्यास सुरुवात केली. २००५मध्ये पीठविक्रीतून सुरू झालेला त्याचा व्यवसाय २०१४मध्ये १०० कोटींच्या घरात स्थिरावला. याविषयी बोलताना मुस्तफा म्हणतो,की 'जे काही मनात येईल, ते तडीस नेलेच पाहिजे. कारण उद्योगात उद्याचा दिवस कधीच उगवत नाही.'
२. मनात येईल ते करा..
इंजिनीअरिंग आणि बिझनेस मॅनेजमेंटची पदवी प्राप्त केलेल्या रिचा कार हिला सतत आपला काहीतरी उद्योग सुरू करावा, असे वाटत होते. पण, एकही कल्पना सुचत नव्हती. मात्र, एके दिवशी भारतीय महिलांना अंडरगारमेंट खरेदी करताना येणाऱ्या अडचणी तिने स्वतः अनुभवल्या. दुकानांमध्ये सेल्सवुमन नसणे, उपलब्ध कामगारांना योग्य साइझची माहिती नसणे आदी अडचणी येत असल्याचे तिच्या लक्षात आले. त्यानंतर तिने महिलांच्या अंडरगारमेंटची ऑनलाइन विक्री करणाऱ्या स्टोअर जिवामेची (Zivame) स्थापना केली. त्यानंतर या उद्योगाला तिच्या आईनेच सर्वप्रथम विरोध केला. मात्र, रिचा आपल्या उद्योगाशी ठाम राहिली. आजच्या घडीला रिचा देशातील एका कंपनीची सीईओ आहे. तिच्या कंपनीला अर्थपुरवठा करण्यासाठी गुंतवणूकदारांची रांग लागली आहे.
३. आपला मार्ग आपणच निवडावा
कोणतेही स्टार्टअप सुरू करण्यापूर्वी तुम्ही जो उद्योग निवडला आहे तो योग्य आहे का किंवा त्या उद्योगाची सध्याची गरज कोणती आहे, हे समजून घेण्याची गरज आहे. बहुतांश वेळा नव्याने काही सुरू करायचे असेल, तर आंत्रप्र्युनरशिप आणि स्टार्टअप या शब्दांचा वापर केला जातो. या दोन शब्दांमध्ये फारसा फरकही नाही. मात्र, नव्या युगाप्रमाणे बदलत्या व्यवसायाची परिभाषा समजण्यासाठी 'स्टार्टअप' या शब्दाचा वापर केला जातो. मूळातच स्टार्टअप म्हणजे अशाप्रकारचा व्यवसाय की जो एका विशिष्ट कल्पनेवर आधारीत असतो आणि ती कल्पना यापूर्वी कधीही प्रत्यक्षात आलेली नाही. समजा पुण्यातील एफ. सी. रोडवर मोठमोठी रेस्तराँ पूर्वीपासूनच आहेत. आणि गेल्या दोन दिवसांत आणखी एक रेस्तराँ तेथे उघडले, तर त्याला स्टार्टअप म्हणता येणार नाही. मात्र, एका तरुणाने असे मोबाइल अॅप बनवले, की ज्याच्या माध्यमातून एफ. सी. रोडवरील सर्व रेस्तराँमधील मेन्यू घरबसल्या पाहता येईल किंवा त्याची ऑर्डरही देता येईल, अन्य रेस्तराँच्या मेन्यूशी तुलनाही करता येईल, तेथील खाद्यपदार्थांचे रेटिंग करता येईल. अशाप्रकारच्या सेवा पुरविणाऱ्या कंपनीला 'स्टार्टअप' म्हणता येईल.
कोणे एकेकाळी फेसबुक आणि गुगल या कंपन्यांही 'स्टार्टअप' चा भाग होत्या. अतिशय अल्प भांडवलात सुरू केलेले हे उद्योग कमी कालावधीत कोट्यवधींना गवसणी घालण्याची हिंमत दाखवू शकतात. पारंपरिक उद्योगाच्या पद्धतींना फाटा देण्याची तयारी आणि मेहनत करण्याची इच्छा असेल तर, कोणतेही स्मार्टअप यशस्वी होऊ शकते, यात शंकाच नाही. मात्र, कोणतेही स्टार्टअप सुरू करण्यापूर्वी योग्य ते नियोजन आणि भांडवलपूर्ती या बाबींवर पुरेसे काम करावेच लागते.
४. योग्य नियोचनाची आवश्यकता
स्टार्टअप प्रत्यक्षात आणण्यावर गांभीर्याने विचार करीत असाल, तर तुमच्याकडे कल्पनेची स्पष्टता असणे आवश्यक आहे. केवळ कल्पनेवर लक्ष केंद्रित न करणे हेच बहुतांश स्टार्टअप अपयशी होण्यामागील प्राथमिक कारण आहे. नियोजन करताना स्वतःला हे प्रश्न अवश्य विचारा...
५. - माझ्या कल्पनेतील उत्पादन खरंच कोणाच्या उपयोगाला येईल का? - विशिष्ट उद्देशाने सुरू करण्यात आलेल्या या उद्योगाचा मला स्वतःला किती फायदा होईल? - मी प्रत्यक्षात आणू पाहणाऱ्या कल्पनेवर सध्या कुणी काम करीत आहे का? जर तसे असेल, तर माझे नियोजन त्यापेक्षा किती वेगळे आणि प्रभावी आहे? - माझी कल्पना प्रत्यक्षात आणणे खरेच शक्य आहे का? - माझी कल्पना चांगलीच आहे..पण, ती लोकांपर्यंत कशी पोहोचवता येईल? - माझी कल्पना कायदेशीर दृष्ट्या किती योग्य आहे? ती प्रत्यक्षात आणताना कायद्यांचा भंग तर होणार नाही ना? - कल्पना प्रत्यक्षात आणण्यास काहीही धोका तर नाही ना? - व्यवसाय सुरू करण्यासाठी आणि त्याचे मार्केटिंग करण्यासाठी येणारा खर्च कोठून भागवता येईल? - जर मूळ कल्पना यशस्वी ठरली, तर गरजेप्रमाणे ती पुढे नेणे योग्य होईल का? - मी माझी कल्पना कॉपराइट किंवा पेटंटसारख्या तत्सम साधनांतून सुरक्षित करू शकतो का? - माझी कल्पना प्रत्यक्षात येण्यासाठी कच्चा माल आणि मनुष्यबळ उपलब्ध आहे का? - ज्या कल्पनेवर मी किंवा माझा भागीदार काम करीत आहे, त्या बाबत आम्ही अनभिज्ञ आहोत. कुणी आम्हाला मदत करू शकेल का?
६. पुढचे टप्पे
- उद्योगाचे ऑर्गनायझेशनल स्ट्रक्चर तयार करून घ्या. उद्योगाच्या सुरुवातीलाच महागड्या ऑफिसमध्ये गुंतवणूक करण्याची घाई करू नका. - उद्योगाचे तपशील उदा. नाव, ठिकाण, बाजारपेठ आणि तुमच्या क्षेत्रात आधीपासून कार्यरत कंपन्या आणि स्पर्धकांची माहिती गोळा करण्यास सुरुवात करा. - या उद्योगाच्या माध्यमातून तुम्ही काय आणि कशाप्रकारे मिळवू इच्छिता याची यादी तयार करा. त्यामुळे काही वर्षांनंतर आढावा घेताना त्याची मदतच होईल. - सुरुवातीच्या टप्प्यात आवश्यक गुंतवणूक आणि वापराची पद्धती ठरवून घ्या. - आपल्या उत्पादनाशी मिळत्याजुळत्या अन्य उत्पादनांची तुलना करा. - बाजारपेठेतील सध्याच्या ट्रेंडची माहिती करून घ्या. - ज्या बाजारपेठेवर तुम्हाला लक्ष केंद्रित करायचे आहे, त्या विषयी संपूर्ण माहिती मिळवा. त्यासाठी बाजारातील एखाद्या तज्ज्ञाची मदतही घेतली जाऊ शकते. - पेटंट, कॉपीराइट आदी कायदेशीर बाबी कोण सांभाळणार याचेही नियोजन अवश्य करा. - तुमच्या उत्पादनाची किंवा सेवेची किंमत या विषयी ब्लू प्रिंट तयार करा.
६.१ - कोणत्या बाजारपेठेला टार्गेट करायचे आहे, त्या विषयी पूर्ण तयारी करा. - उद्योगाच्या संचालक मंडळातील नावे आणि मालकी कोणाकडे राहील, याचे नियोजन आधी करायला हवे. हे नियोजन आधीच केल्यास भविष्यात उद्योग यशस्वी झाल्यानंतर निर्माण होणारे कलह आणि भांडणे यातून मुक्तता होईल. - दिवसेंदिवस वाढत जाणाऱ्या उद्योगाच्या जबाबदाऱ्यांविषयी आधीच स्पष्टता नसल्याने भविष्यात प्रगतीला ब्रेक लागू शकतो. त्यामुळे कोणता भागीदार काय काम करणार या विषयी स्पष्टता हवी. ..
७. फंडिंगचा फंडा
स्टार्टअप सुरू करण्यासाठी सर्वांत कठीण काम म्हणजे त्यासाठी आवश्यक भांडवलउभारणी करणे. कारण, एकवेळ उद्योगाचे नियोजन करणे तुमच्या हातात असते; मात्र त्यासाठी आवश्यक भांडवलउभारणी करण्यासाठी खूप वेळ जातो. जी कल्पना तुम्हाला खूप फायदेशीर वाटत असेल, ती कल्पना गुंतवणूक करणाऱ्यांच्या दृष्टीने फारशी उपयोगाची नसेल. स्टार्टअपसाठी आवश्यक पैसा १. प्रायव्हेट इक्विटी किंवा एंजेल इन्व्हेस्टर २. प्रायव्हेट इक्विटी ३. व्हेंचर कॅपिटलिस्ट या तीन माध्यमांतून उभारता येऊ शकतो.
८. असे मिळेल कर्ज
- जर तुम्हाला उद्योग सुरू करण्यासाठी बँकेकडून कर्ज घ्यायचे असेल, तर कंपनी कायद्याप्रमाणे तुमच्या कंपनीची सर्वप्रथम नोंदणी करणे आवश्यक आहे. - त्यानंतर तुम्हाला केंद्रीय लघु आणि मध्यम उद्योग मंत्रालयाकडून परवानगी घ्यावी लागते. मंत्रालयाच्या मार्गदर्शक तत्त्वांचे तुमच्याकडून पालन झाल्यानंतर तुम्हाला परवानगी मिळेल. या विषयीची संपूर्ण माहिती dcmsme.gov.in येथे उपलब्ध आहे. - एकदा परवानगी मिळाल्यानंतर तुम्हाला बँका १ कोटी रुपयांपर्यंत विनातारण कर्ज देऊ शकतात. - बँका कर्ज देताना खाते उघडताना आवश्यक औपचारिकतांव्यतिरिक्त उद्योगाच्या प्रोजेक्ट रिपोर्टची मागणी करतात. - जर कंपनी एकाच व्यक्तिकडून चालवली जात असेल, तर त्या कंपनीला वित्तपुरवठा करण्यासाठी राज्य सरकारी पातळीवरील लघु आणि मध्यम उद्योग मंत्रालयाची परवानगी गरजेची असते.
९. भांडवलाचे प्रकार
- प्रायव्हेट इक्विटी किंवा एंजेल इन्व्हेस्टर : नव्या जमान्यात नवीन उद्योगाचे प्रकार पुढे आले, तसे गुंतवणुकीच्या प्रकारांमध्ये नवे प्रकार आले. प्रायव्हेट इक्विटी किंवा एंजेल इन्व्हेस्टर हा त्यातीलच एक प्रकार होय. या प्रकारात एकादी व्यक्ती अथवा उद्योगातून दुसऱ्या उद्योगात करण्यात येणारी स्ट्रॅटेजिक गुंतवणूक असते. एंजेल इन्व्हेस्टर हे बहुतांश वेळा उद्योगजगतातील मोठे उद्योगपती असतात. कोणत्याही स्टार्टअपला ते आपल्या अनुभवाच्या आधारे जोखतात आणि त्यात गुंतवणूक करतात. - प्रायव्हेट इक्विटी : अशाप्रकारचे गुंतवणूकदार पूर्वीपासूनच कार्यरत आणि नफा मिळविणाऱ्या कंपन्यांमध्ये गुंतवणूक करतात. हे गुंतवणूकदार सर्वप्रकारच्या कंपन्यांमध्ये गुंतवणूक करू शकतात. त्यांना केवळ उद्योगातील नफ्याशी देणेघेणे असते. बिझनेस मॉडेल आणि त्याच्या आकारमानानुसार ते गुंतवणुकीची मर्यादा निश्चित करतात. अशाप्रकारचे गुंतवणूकदार बहुतांशवेळा स्टार्टअपकडून मोठ्या शेअअरची मागणी करतात आणि पूर्ण नियंत्रण ताब्यात घ्यायला धडपडतात. किमान ६ ते दहा वर्षांची गुंतवणूक करतात. - व्हेंचर कॅपिटलिस्ट : कर्ज घेऊन उद्योग सुरू केल्यानंतर सर्व उद्योगाची जबाबदारी कर्ज घेणाऱ्यावर येऊन पडते. मात्र, व्हेंचर कॅपिटलिस्टने गुंतवणूक केली असेल, तर त्याच्याकडून तज्ज्ञाची मदत मिळण्याची शक्यता असते. कोणत्याही स्टार्टअपच्या सुरुवातीसाठी मोठ्या प्रमाणावर गुंतवणुकीची आवश्यकता असते. अशाप्रकारची मोठ्या प्रमाणावरील गुंतवणूक व्हेंचर कॅपिटल फर्मकडून मिळू शकते. ही गुंतवणूक साधारणपणे दशलक्ष अथवा अब्ज डॉलरमध्ये असते. फ्लिपकार्ट आणि ओला या दोन कंपन्यांमध्ये मोठमोठ्या व्हेंचर कॅपिटलिस्टनी नुकतीच मोठी गुंतवणूक केली. कोणत्याही कल्पनेला उद्योगाचे स्वरूप प्राप्त करून देण्यात व्हेंचर कॅपिटलिस्टचा मोठा हात असतो. कमीतकमी गुंतवणुकीत सुरू झालेल्या उद्योगाला मोठे स्वरूप प्राप्त करून देण्यात यांचा वाटा असतो. चार ते सात वर्षांसाठी हे गुंतवणूक करू शकतात.
९. कंपनीची नोंदणी
आपल्या देशात कंपनीची नोंदणी करण्याचे काम प्रामुख्याने केंद्रीय वाणिज्य व्यवहार मंत्रालयाकडून केले जाते. आपल्याकडे एकल कंपनी (सोल प्रोप्रायटरशिप), प्रायव्हेट लिमिटेड आणि लिमिटेड कंपनी या तीन प्रकारात कंपनीची नोंदणी करता येते. कर्ज मिळविण्यासाठी तिन्हीपैकी एका प्रकारात नोंदणी करण्याची आवश्यकता आहे. कंपनी कायद्यानुसार कोणत्याही नोंदणीकृत कंपनीसाठी किमान दोन भागीदार आणि दोन भागधारकांची आवश्यकता आहे. भागधारकांकडे कोणत्याही परिस्थितीत ५० टक्क्यांपेक्षा जास्त शेअर असू नयेत. कोणत्याही प्रायव्हेट लिमिटेड कंपनीचे शेअर सर्वसामान्य नागरिकांना खरेदी करता येत नाहीत.
१०. स्टार्टअपसाठी मिळवा फंडिंग
उद्योग सुरू करण्यासाठी भांडवलाची जितकी आवश्यकता आहे तितकीच गरज कल्पनांची असते. या पार्श्वभूमीवर देशभरात दर वर्षी काही पेड तर काही मोफत स्टार्टअप परिषदांचे आयोजन करण्यात येते. या परिषदांमध्ये उद्योगांच्या नवनवीन कल्पनांचे आदानप्रदान होते. त्यातून तरुणांना प्रोत्साहन मिळू शकते. -
- Startup Saturday : प्रत्येक आठवड्यात आयोजित ही परिषद नोकरी करून नव्याने स्टार्टअपमध्ये दाखल होण्याचे स्वप्न पाहणाऱ्यांना फायदेशीर ठरू शकते. अधिक माहितीसाठी संबंधितांनी startupsaturday.headstart.
- TiE Events : स्टार्टअपसाठी आयोजित बैठकांचे आयोजन येथे करण्यात येते. या खूपच लोकप्रिय कट्ट्यासाठीwww.tiecon.org येथे संपर्क साधावा.
- India Angel Network Events : जगभर विखुरलेल्या भारतीय आंत्रप्र्युनरना एकाच व्यासपीठावर एकत्र आणणारे हे नेटवर्क आहे. या नेटवर्कची एखादी बैठकही नव्याने स्टार्टअप उद्योगात उतरणाऱ्यांसाठी उपयुक्त ठरू शकते. अधिक माहितीसाटी indianangelnetwork.com येथे संपर्क करावा.
- Startup Jalsa : हा जलसा खऱ्या अर्थाने नव्या स्टार्टअपसाठी जलसा ठरू शकतो. येथे मोठमोठे मेंटॉर्स आणि उद्योगजगतातील मोठ्या व्यक्ती सातत्याने एकत्रित येतात. अधिक माहितीसाठी संपर्क : startupjalsa.com
११. 'स्टार्टअप'साठी 'आयएएस'ला रामराम
बव्हंशी काहीतरी कमाविण्यासाठी स्टार्टअपची निर्मिती केली जाते. मात्र, काही जण वेगळ्याच कारणांसाठी स्टार्टअपची मुहूर्तमेढ रोवतात. रोमन सैनी त्यातीलच एक. वयवर्षे २४. चोविसाव्या वर्षी रोमनने एम्समध्ये डॉक्टरकी करणे आणि आयएएस होण्याची किमया करून दाखवली आहे. मात्र, त्यानंतर त्याने वेगळाच पायंडा पाडला आणि 'आयएएस'ला रामराम ठोकला. त्याने मित्र गौरव मुंजालच्या मदतीने यूट्यूबर मुलांना शिकविण्यास सुरुवात केली. जी मुले डॉक्टर, कम्प्युटर प्रोग्रॅमर अथवा प्रशासकीय अधिकारी बनू पाहात आहेत; त्यांच्यासाठी या शिकविण्या आहेत. यासाठी त्यांनी Unacademy.in नामक ई-ट्यूटर प्लॅटफॉर्मची निर्मिती केली. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे रोमनच्या प्रयत्नांना यश आले असून, त्यांना फॉलो करणारे १० विद्यार्थी प्रशासकीय अधिकारी परीक्षा उत्तीर्ण झाले आहेत.
- अमित मिश्रा
--------------------------
असे लेख नियमित वाचायला मिळण्यासाठी आमचे फेसबुक पेज नक्की लाईक करा https://web.facebook.com/
--------------------------
Source :
http://